Հանրապետության բազմաթիվ գյուղեր այսօր հայտնվել են աղետալի վիճակում: Նոր թափ է ստացել արտագաղթը, խորացել է գյուղական աղքատությունը, անբարենպաստ եղանակի պատճառով բազմաթիվ գյուղացիներ կանգնած են սովի վտանգի առջև և ի վիճակի չեն մարելու բանկերից վերցրած վարկերը: Գյուղերում չեն ստեղծվում նոր աշխատատեղեր:

Երկրի մշակելի հողերի մեծ մասը այսօր չի մշակվում, ավելին` դեգրադացվում է, որովհետև աղքատ գյուղացին ի վիճակի չէ այն մշակել, իսկ պետության կողմից չի ստանում համապատասխան աջակցություն: Գյուղնախարարությունը փոխանակ օգնի աղքատ գյուղացուն` մշակելու հողը, ս.թ. ապրիլի 29–ի կոլեգիայի նիստում քննարկեց «ՀՀ-ում գյուղացիական տնտեսությունների խոշորացման□ հայեցակարգ, որով նախատեսվում է»... փոքր չափերի գյուղացիական տնտեսությունների լուծարում կամ վերակազմավորում … և ... խոշոր ապրանքարտադրողների կողմից հողերի կենտրոնացում...»: Կոլեգիայում միայն ես դեմ արտահայտվեցի այդ նախագծին, մտավախությունս հայտնելով, որ գյուղացուց խլելով իր հողը` ապրուստի միակ միջոցը, նրան վերածելու են էժան, վարձու աշխատուժի` մատնելով սովի: Ցավալին այն է, որ աղքատ գյուղացուն ոտքի կանգնեցնելու փոխարեն, նրան է’լ ավելի են մղում աղքատության գիրկը: Փոխարենը` ես առաջարկեցի քննարկել «Պայմանագրային կոոպերացիան գյուղատնտեսության բնագավառում» ծրագրային հիմնադրույթի նախագիծը, որը մշակվել է «Ֆերմերային Շարժում» գյուղացիական ՀԿ –ի կողմից և բազմիցս քննարկվել և հավանության է արժանացել բազմաթիվ գյուղացիների, գիտնականների, մասնագետների, ինչպես նաև` պետական, միջազգային և ոչկառավարական որոշ կառույցների ներկայացուցիչների կողմից:

Ս.թ. հունիսի 29 –ին տեղի ունեցավ գյուղնախարարության կոլեգիայի հերթական նիստ` «Պայմանագրային կոոպերացիան գյուղատնտեսության բնագավառում» օրակարգով: Իմ զեկույցում ես ներկայացրեցի ՀՀ–ում հողերի խոշորացման գործընթացի անհրաժեշտությունը և այս առումով պայմանագրային կոոպերացիայի ներդրման առավելությունները: «Ֆերմերային Շարժում» ՀԿ–ի ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ փոքր և մասնատված գյուղատնտեսական հողակտորների վրա առանձին տնտեսություններով գյուղատնտեսական արտադրությամբ զբաղվելն արդարացված չէ, իսկ հողերի խոշորացման շնորհիվ կնվազեն գյուղատնտեսական մշակաբույսերի մշակության և բերքահավաքի հետ կապված տնտեսական ծախսումները, կնվազի արտադրվող գյուղմթերքի ինքնարժեքը, կհեշտանա գյուղացու ստացած բերքի իրացման կազմակերպումը, լիարժեք և արդյունավետ կօգտագործվեն գոյություն ունեցող ոռոգման ցանցը, գյուղատնտեսական հողատեսքերը, գյուղտեխնիկան և Հայաստանի բնական պաշարները, արդյունավետ կօգտագործվի առկա գյուղատնտեսական մասնագիտական և աշխատանքային ներուժը, կբարձրանա գյուղատնտեսական հիվանդությունների և վնասատուների դեմ կանխարգելիչ միջոցառումների կիրառման արդյունավետությունը, գյուղատնտեսությունը կզարգանա, տեղի կունենա գյուղատնտեսական արտադրանքի աճ:

Ըստ սահմանման` «... Պայմանագրային կոոպերացիան աղքատ և ծայրահեղ աղքատ գյուղացիներին օգնելու, նրանց նոր ձևավորված մանր բուրժուազիայից (ֆեոդալներից) և գյուղատնտեսական արտադրությունը խոշոր կապիտալի շահագործումից պաշտպանելու միջոց է, ինչպես նաև` գյուղատնտեսական մանր ապրանքարտադրողներին միջազգային գյուղատնտեսական շուկա դուրս գալու, խոշոր ապրանքարտադրողների հետ մրցակցելու և միջազգային տարբեր գյուղատնտեսական միավորումների հետ ընդհանուր տնտեսությունների մեջ ներգրավվելու առավել մատչելի ուղի է …»:

Գյուղերում պայմանագրային կոոպերացիա իրականացնելու նպատակն է` կամավորության հիմունքներով միավորել աղքատ և ծայրահեղ աղքատ գյուղացիներին` ձևավորելով գյուղացիական միավորումներ և գյուղացիների սեփականաշնորհված հիմնական միջոցները` հող, այգի, անասուն, և այլն, ու նախօրոք կազմված պայմանագրերի համաձայն` գյուղերում կազմակերպել գյուղմթերքների համատեղ արտադրություն: Ըստ նախագծի` կոլեկտիվի անդամ հանդիսացող յուրաքանչյուր գյուղացի կոլեկտիվի հետ  համաձայնեցնում և կնքում է պայմանագիր իր սեփականաշնորհված հողատարածքը որոշակի երկարատև ժամկետով (10 տարուց ոչ պակաս) կոլեկտիվի մյուս անդամների  հողատարածքներին միավորելու և համատեղ օգտագործելու համար: Համաձայն կոլեկտիվի կանոնադրության, պայմանագրում նշված ժամկետից շուտ գյուղացին իրավունք չունի իր հողակտորով դուրս գալ կոլեկտիվից, քանի որ այդ հողակտորների վրա կոլեկտիվի անդամների կողմից արդեն ներդրված կլինեն որոշակի գումարներ: Պայմանագրում նշված  ժամկետը լրանալուց  հետո գյուղացին կարող է երկարացնել պայմանագրի ժամկետը` մնալով կոլեկտիվում կամ կարող է իր հողակտորով դուրս գալ կոլեկտիվից: Կոլեկտիվի անդամների սեփականությունը հանդիսացող հողակտորները  միավորելու և համատեղ օգտագործելու կոլեկտիվ պայմանագիրը քննարկում և  հաստատում է  կոլեկտիվի Ընդհանուր ժողովը: Պայմանագրային կոոպերացիայի կիրառման դեպքում, հողերի խոշորացման ակնկալվող դրական արդյունքներից բացի, նաև կնվազի աղքատությունը գյուղերում և կկարգավորվի գյուղացիների  սոցիալական վիճակը, անկախ գյուղացիների ֆինանսատնտեսական հնարավորություններից,  գյուղերում կստեղծվեն ապրելու և աշխատելու համար նորմալ պայմաններ, կժողովրդավարացվի տնտեսական կյանքը գյուղերում, կձևավորվի գյուղացիների  միջին խավ, կստեղծվի սոցիալական արդարության հասարակարգ, կպաշտպանվեն գյուղացիների իրավունքներն ու շահերը, կկանխվի գյուղերից արտագաղթը, կխթանվի գյուղատնտեսական տարաբնույթ կոոպերատիվների, այդ թվում` գյուղա­տնտեսական մթերքների իրաց­ման, մատա­կա­րա­րումների և սպա­սար­կումների կոոպերատիվների ձևավորումն ու արդյունավետ  գործունեությունը, կավելանա գյուղա­կան բնա­կա­վայրերում զբաղվածու­թյան մակարդակը, գյուղատնտեսության բնագավառի մասնագետները կունենան կայուն աշխատանք, գյուղացիները ի վիճակի կլինեն ժամանակին վճարելու պետության հարկերը, կգործի գյուղատնտեսական ապահովագրության համակարգը, գյուղերի վերականգնման և զարգացման համար հնարավոր կլինի ստեղծել որոշակի համապատասխան միջոցներ:

Կոլեկտիվներին տնտեսական գործունեություն իրականացնելու համար առաջարկվում էր պետության աջակցությունը, մասնավորապես` 10 տարի ժամկետով վարկ (առաջին 3 տարին անտոկոս, մնացած տարիներին` 5 տոկոս դրույքաչափով), անվճար գյուղտեխնիկա (1 հատ տրակտոր իր գյուղգործիքներով` 50–ից 100 անդամ ունեցող կոլեկտիվների համար), կես գնով` պարարտանյութ, սերմնացու, թունաքիմիկատներ և դիզվառելիք, առաջին տարին կոլեկտիվներին ազատել ոռոգման ջրի և հողի հարկերից, պետբյուջեով նախատեսել գյուղմթերքների պետական պարտադիր գնումներ աղքատ գյուղացիներով ձևավորված կոլեկտիվներից (շուկայականից բարձր գներով):

Ներկայացված նախագիծը, ինչպես և սպասվում էր, մերժվեց: Կոլեգիայի որոշ անդամներ կարծես թե մրցավազք էին մտել, թե ով ավելի շատ կքննադատի ներկայացված նախագիծը և նախարարի աչքին ավելի □պուպուշ□ կերևա: Նրանց մի մասը առավել վրդոհված էր իմ զեկույցի նախաբանում գրված □... վերջին տարիներին Հայաստանում իրականացված և իրականացվող սխալ ագրարային քաղաքականության հետևանքով ֆեոդալիզմը ներխուժել է հայկական գյուղեր, որպես արդյունք` խորացել է գյուղական աղքատությունը, աճել է գյուղական արտագաղթը, բազմաթիվ գյուղացիներ խրված են օրեցօր աճող հարկերի, վարկերի, պարտքերի ու տոկոսների մեջ, գյուղատնտեսություն էլ հետզարգացում է ապրում...» տողերից: Որպես իրականացված սխալ ագրարային քաղաքականության հետևանք, ես նրանց հիշեցրեցի սակավահող Հայաստանում մշակելի հողերի կեսից ավելին չմշակելը և հողերի դեգրադացիան: Գյուղնախարար Սերգո Կարապետյանը խոսեց նախագծում նշված պետության աջակցության անհնարինության մասին: Սակայն նախարարին ես հուշեցի ճապոնական դրամաշնորհով ՀՀ ներկրված անվճար գյուղտեխնիկայի, պետության կողմից սերմնացուի, պարարտանյութի, թունաքիմիկատի և դիզվառելիքի գնման գների հնարավոր սուբսիդավորման, արտերկրից շատ ցածր տոկոսներով ՀՀ մտնող վարկերի, բանակի և այլ կարիքների համար աղքատ կոլեկտիվներից իրականացվելիք հնարավոր գնումների մասին: Բոլոր դեպքերում ես այն կարծիքին եմ, որ եթե լինի աջակցելու ցանկություն և պետական սրտացավություն, ապա միջոցներ միշտ էլ կգտվեն:

Երբ տարիներ առաջ միայն «Ֆերմերային Շարժում» ՀԿ–ն էր խոսում գյուղերում կոոպերացիա իրականացնելու մասին, ապա այժմ` շատերն (այդ թվում նաև` գյուղնախարարությունը) են սկսել խոսել կոոպերացիայից: Իսկ որոշ գյուղացիներ էլ, հայտնվելով շփոթության ու մոլորության մեջ, անգամ ոգևորված խոսում են խորհրդային կոլտնտեսության (որպես կոոպերացիայի տեսակի) վերականգնման մասին: Սակայն ես այն կարծիքին եմ, որ ՀՀ –ում նախընտրական շրջան է, և կոոպերացիայի մասին ինտենսիվ խոսակցությունները միայն քաղաքական նպատակներ են հետապնդում, և աղքատ գյուղացին դրանից ոչ մի օգուտ էլ չի ստանա, ինչպես չստացավ ֆիզիկական անձանցով ձևավորված, մեքենայացված ծառայություններ իրականացնող կոոպերատիվներից (հիշու՞մ եք` ասում էին, թե «Գյուղտեխնիկա» են վերականգնում):

Գյուղնախարարության ներկայիս գործունեությունից այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ կարծես թե նախարարությունն աշխատում է միայն հարուստներին ավելի հարստացնելու համար: Որպես ասվածիս վառ օրինակ, հիշեցնեմ, որ ներկրված ցորենի սերմնացուն հատկացվեց 15 հա -ից ավելի հողատարածք ունեցողներին կամ` գյուղտեխնիկան կես գնով տրվեց 40 հա-ից ավելի հողատարածք ունեցողներին: Որպես արդյունք` հարուստը է’լ ավելի է հարստանում, իսկ աղքատն` է’լ ավելի աղքատանում:

Կոլեգիան, մերժելով ներկայացված փաստաթուղթը, որոշեց այնուամենայնիվ նախագծից առանձնացնել որոշ մտքեր` դրանք հետագայում մշակվելիք փաստաթղթերում օգտագործել համար:

Որքան էլ գյուղատնտեսությունը երկրում հայտարարվի գերակա ուղղություն, գյուղում էլ իրականացվի «դեմքով դեպի գյուղը» օպերացիա (կանգնել գյուղացու կողքին կամ նրան «մի բուռ գարի» և «մի բուռ խոստում» տալ), միևնույն է` գյուղացին չի զգում գյուղնախարարության աջակցությունը և անգամ գոյությունը կամ` «… հալվա ասելով բերանդ չի քաղցրանա …»:

Այսօր աշխարհի ողջ մարդկությունը կանգնած է պարենային ճգնաժամի առջև: Պարենամթերքի համաշխարհային դեֆիցիտը իր հետ բերել է գյուղմթերքների միջազգային գների նոր թանկացումներ:

Այդ պատճառով, կարծում եմ, ՀՀ իշխանությունները լուրջ անելիքներ ունեն, մասնավորապես` □կարկատան□ միջոցառումներ իրականացնելու փոխարեն, անհրաժեշտ է առաջնահերթ և անհապաղ իրականացնել լուրջ մշակված ու արդյունավետ ծրագրեր, նպատակաուղղված` գյուղական աղքատության վերացմանը և բնակչությանը անհրաժեշտ պարենամթերքով ապահովմանը:

Ամփոփելով խոսքս, ասեմ, որ նախագծի մերժումից տուժեց ոչ թե «Ֆերմերային Շարժում» ՀԿ –ն, այլ տուժեց աղքատ գյուղացին, իսկ նախագիծը կոլեգիայի քննարկմանը դնելով, գյուղնախարարը ցանկացավ միայն ցույց տալ, որ հարգվում է կոլեգիայի ընդիմախոս անդամի, գյուղացիական ՀԿ–ի նախագահի առաջարկը: Ստացվում է` մենք փորձում ենք օգնել գյուղնախարարությանը, մշակում ենք նախագիծ, պատրաստակամություն ենք հայտնում աջակցել, սակայն նախարարությունից պատշաչ արձագանք չենք ստանում: Ակամայից մտածում ես, որ նախագծի մերժման հիմնական պատճառը կարող է լինել որոշ աղքատ գյուղերում ծրագրերի փորձնական իրականացման դրական արդյունքը: Դրական արդյունքի դեպքում ակնկալվում են ծրագրի ներդրման նոր առաջարկները այլ գյուղերից, որն էլ հենց, հավանաբար, մտահոգում է գյուղնախարարությանը:

Սարգիս Սեդրակյան

ՀՀ գյուղնախարարության կոլեգիայի անդամ

«Ֆերմերային Շարժում» ՀԿ–ի նախագահ,

ՀՀ կառավարության Կայուն զարգացման ծրագրի

Քաղաքացիական համագործակցության ցանցի նախագահի պաշտոնակատար