Հայաստանի հանրապետությունների իրավահաջորդության հարցը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից
Վերջին հարյուրամյակում եղել է հայկական երեք տարածքային միավոր (territorial entity), որոնց անվանման մեջ եղել է «հանրապետություն» բառը: Այս միավորների իրավահաջորդության հարցը, թեև առաջին հայացքից զուտ իրավագիտական բնույթի է, սակայն խորքի մեջ ունի էական դեր Հայաստանի Հանրապետության արտաքին քաղաքականության հնարավորությունների շրջանակն հստակեցնելու գործում:
Հարցն ունի 2 ընդգրկում՝ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության իրավահաջորդության հարցը.
1. Հայաստանի Խորհրդային (սովետական) Սոցիալիստական Հանրապետության նկատմամբ, և
2. Հայաստանի առաջին Հանրապետության (1918-1920թթ.) նկատմամբ:
Նախ ընդհանրապես պետությունների իրավահաջորդության մասին:
Պետությունների իրավահաջորդությունը խարսխված է տարածքի իրավատիրության վրա: (State succession is based on legal possession of the territory.) Այսինքն, երբ որևէ նորաստեղծ պետություն ժառանգում է կամ այլ ձևով իր իրավունքն է հաստատում որոշակի տարածքի վրա, ապա այդ պետությունը ստանձնում է տվյալ տարածքին ամրագրված իրավունքներն ու պարտավորությունները: Պայմանագրերի մասով պետությունների իրավահաջորդության մասին Վիեննայի 1978թ. կոնվենցիայիև Պետական գույքի, արխիվների և պարտքերի մասով պետությունների իրավահաջորդության մասին Վիեննայի 1983թ. կոնվենցիայի համապատասխան հոդվածները (երկուսի մեջ էլ նույնական՝ #(2(1)(a)) պետությունների իրավահաջորդությունը (state succession) սահմանել են որպես ,մի պետության փոխարինումը մեկ այլով [այլ պետությամբ]՝ միջազգային հարաբերություններում տարածքի պատասխանատվության առումովե (“the replacement of one State by another in the responsibility for the international relations of territory”): [1]
Այսինքն, իրավահաջորդույթան հիմքը տարածքն է, և իրավահաջորդության մասին հռչակագիրը կամ այլ համահունչ փաստաթուղթը բնավ պարտադիր պայման չէ իրավահաջորդության փաստի առկայության համար: Ավելին, անգամ հակառակի պնդումը, այսինքն, առ այն որ նորաստեղծ պետությունը չի հանդիսանում նախորդ պետության իրավահաջորդը, բնավ չի ազատում տարածքի հաջորդ իրավատեր երկրին տարածքի նախորդ իրավատիրոջ պարտավորություններից: Այսպես, ՌՍՖՍՀ (հետագայում նաև ՍՍՀՄ-ը) կամ Թուրքիան ամեն կերպ ժխտում էին համապատասխանաբար Ռուսաստանի կայսրության և Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդը լինելը, սակայն, քանի որ նրանք երկուսն էլ ժառանգել էին իրենց նախորդող երկրների տարածքների հիմնական մասը, միջազգային հանրության կողմից համարվում էիր նշյալ երկրների իրավահաջորդ երկրներ և դա բազմիցս ամրագրված է միջպետական փաստաթղթերով, դատական վճիռներով և միջազգային պրակտիկայով: Օրինակ, երկու երկրներն էլ տեր կանգնեցին իրենց նախորդների անշարժ գույքին արտասահմանում կամ ստանձնեցին և վճարեցին նախորդների պարտքերը:
Հիմա անդրադառնանք հարցի առաջին մասին՝ Հայաստանի Խորհրդային (սովետական) Սոցիալիստական Հանրապետության նկատմամբ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության իրավահաջորդությանը:
Հայաստանի ներկայիս Հանարապետությունը չի հանդիսանում ՀԽ(ս)ՍՀ իրավահաջորդը, ինչն անհիմն կերպով պնդում են ոմանք, այն պարզ պատճառով, որ ,[պետությունների] իրավահաջորդություն կարող է տեղի ունենալ միայն միջազգային իրավունքի առնվազն երկու սուբյեկտների (ենթակաների) միջև:ե ([State] succession can only take place between at least two subjects of international law.) 1
Ակնհայտ է, որ ՀԽ(ս)ՍՀ երբեք չի եղել միջազգային իրավունքի սուբյեկտ ոչ միայն և ոչ այնքան այն պատճառով, որ այն երբևէ ճանչված չի եղել արդեն օրինական ճանաչում ունեցող որևէ այլ պետության կողմից, այլև որովհետև երբևէ չի բավարարել պետականության 4 չափորոշիչներից[2] և ոչ մեկին, որոնք ամրագրված են Մոնտեվիդեոյի (1933թ.) կոնվենցիայի մեջ: Այն է՝ ա/ ՀԽ(ս)ՍՀ չի ունեցել բնակչություն (ՀԽ(ս)ՍՀ-ում բնակվողները եղել են ՍՍՀՄ քաղաքացիներ), բ/ ՀԽ(ս)ՍՀ չի ունեցել տարածք (եղածը ՍՍՀՄ տարածք էր), գ/ ՀԽ(ս)ՍՀ չի ունեցել կառավարություն (եղածը ՍՍՀՄ կառավարության ստորաբաժանում էր) և դ/ ՀԽ(ս)ՍՀ չի ունեցել օտար պետությունների հետ հարաբերությունների մեջ մտնելու կարողություն, քանի որ չի ունեցել այդ երկրներում հավատարմագրված արտակարգ և լիզոր դեսպաններ:
ՍՍՀՄ-ը եղել է դաշնակցային (ֆեդերատիվ) պետություն, այսինքն՝ բաղկացած որոշակի ներքին ինքնավարությամբ օժտված մի շարք վարչատարածքային միավորներից (տվյալ պարագայում՝ քառաստիճան), իսկ դաշնակցային պետությունը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից ունի ընդամենը մեկ ինքնություն:[3]
Հիմա անդրադառնանք հարցի երկրորդ մասին՝ Հայաստանի առաջին և ներկա հանրապետությունների իրավահարաբերություններին:
Ինչպես նշել էինք վերը, իրավահաջորդությունը իրավական գործողություն է միջազգային իրավունքի սուբյեկտների (ենթակաների) միջև, այն է՝ ,իրավահաջորդությունը տեղի է ունենում միայն այն դեպքում, երբ միջազգային իրավունքի մի սուբյեկտ (ենթակա) ստանձնում է մյուսի իրավունքներըե (A case of succession arises only when one subject of international law enters into the rights of another.) [4]Հաշվի առնելով, որ իրավահաջորդությունը պայմանավորված է տարածքի օրինական իրավատիրությամբ, [իսկ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունը կայացել է այն որոշակի տարածքի (կամ դրա մի մասի) վրա, որի վրա վերջին պետականությունը (միջազգային իրավունքի վերջին սուբյեկտը) եղել է 1918-1920թթ. Հայաստանի Հանրապետությունը,] ապա ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունն ինքնին իր գոյությամբ կարող էր ստանձնել և ստանձնել է իր տարածքի վրա իրեն նախորդած պետականության իրավունքները:
Այսինքն, անկախ այն հանգամանքից, թե Հայաստանի Հանրապետությունը ինչ իրավական դիրքորոշում է որդեգրել կամ ինչ հայտարարություն է արել իրավահաջորդության հարցի առնչությամբ, տարածքը ժառանգելու պատճառով և հենց դրա հիման վրա, այն հանդիսանում է առաջին հանրապետության իրավահաջորդը:
Այս անվիճելի դրույթն ունի լրացուցիչ փաստարկներ ևս: Խնդրո առարկա իրավահաջորդությունն ամրագրված է նաև Հայաստանի Հանրապետության հիմնարար փաստաթղթերում: Հայոց ներկա պետականության հիմնարար փաստաթղթերը երկուսն են՝ Հայաստանի Անկախության մասին հռչակագիրը և Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը: Թեև սրանք առանձին փաստաթղթեր են, այսուհանդերձ գտնվում են երկմիասնության մեջ: Ըստ այդմ, երբ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը որպես հիմք է ընդունել ,Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրում հաստատագրված հայոց պետականության հիմնարար սկզբունքները եւ համազգային նպատակներըե(տե՜ս՝ ՀՀ Սահմանադրության նախաբանը),ապա դրանով իսկ Հռչակագրի մեջ ամրագրված դրույթներին տրվել է հիմնական օրենքի կարգավիճակ:
Հայաստանի Անկախության մասին հռչակագրի (23 օգոստոսի, 1990թ.) 5-րդ կետով, իսկ հղման միջոցով նաև ՀՀ սահմադրությամբ, ամրագրված է հետևյալը. ,Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը՝ արտահայտելով Հայաստանի ժողովրդի միասնական կամքը … զարգացնելով 1918 թվականի մայիս 28-ին ստեղծված անկախ Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդավարական ավանդույթները … հռչակում է անկախ պետականության հաստատման գործընթացի սկիզբը:ե
Այսինքն, հայոց նորանկախ պետությունն իրեն հռչակում է ,1918 թվականի մայիսի 28-ին ստեղծվածե պետականության շարունակությունը, քանի որ ,զարգացնելե հայերեն առաջին հերթին նշանակում է՝ շարունակել: [5]
Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ՀՀ Սահմանադրության նախաբանի դրույթները, ինչպես նաև ՀՀ Անկախության մասին հռչակագրի պահանջներն ունեն իմպերատիվ (պարտադիր, անսակարկելի) բնույթ: (Տե՜ս՝ 2009թ. հոկտեմբերի 10-ին Ցյուրիխում ստորագրված հայ-թուրքական արձանագրությունների մասին ՀՀ Սահմանադրական դատարանի որոշման [12 հունվարի, 2010թ.] 5-րդ կետը):
Այսպիսով՝
Հայաստանի ներկայիս Հանրապետությունը չի հանդիսանում ՀԽ(ս)ՍՀ իրավահաջորդը:
Հայաստանի ներկայիս Հանրապետությունը հանդիսանում է 1918-1920թթ. Հայաստանի առաջին հանրապետության իրավահաջորդը:
Արա Պապյան
Մոդուս վիվենդի կենտրոնի ղեկավար
[1] Wilfried Fiedler, State Succession, p. 641. [Encyclopedia of Public International Law, (ed. by R. Berhardt) v.4, Amsterdam, 2000, p. 641-656]
[2] Montevideo Convention, Article 1: The state as a person of international law should possess the following qualifications: a ) a permanent population; b ) a defined territory; c ) government; and d) capacity to enter into relations with the other states.
[3] Montevideo Convention, Article 2, The federal state shall constitute a sole person in the eyes of international law.
Հայաստանի հանրապետությունների իրավահաջորդության հարցը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից
Վերջին հարյուրամյակում եղել է հայկական երեք տարածքային միավոր (territorial entity), որոնց անվանման մեջ եղել է «հանրապետություն» բառը: Այս միավորների իրավահաջորդության հարցը, թեև առաջին հայացքից զուտ իրավագիտական բնույթի է, սակայն խորքի մեջ ունի էական դեր Հայաստանի Հանրապետության արտաքին քաղաքականության հնարավորությունների շրջանակն հստակեցնելու գործում:
Հարցն ունի 2 ընդգրկում՝ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության իրավահաջորդության հարցը.
1. Հայաստանի Խորհրդային (սովետական) Սոցիալիստական Հանրապետության նկատմամբ, և
2. Հայաստանի առաջին Հանրապետության (1918-1920թթ.) նկատմամբ:
Նախ ընդհանրապես պետությունների իրավահաջորդության մասին:
Պետությունների իրավահաջորդությունը խարսխված է տարածքի իրավատիրության վրա: (State succession is based on legal possession of the territory.) Այսինքն, երբ որևէ նորաստեղծ պետություն ժառանգում է կամ այլ ձևով իր իրավունքն է հաստատում որոշակի տարածքի վրա, ապա այդ պետությունը ստանձնում է տվյալ տարածքին ամրագրված իրավունքներն ու պարտավորությունները: Պայմանագրերի մասով պետությունների իրավահաջորդության մասին Վիեննայի 1978թ. կոնվենցիայի և Պետական գույքի, արխիվների և պարտքերի մասով պետությունների իրավահաջորդության մասին Վիեննայի 1983թ. կոնվենցիայի համապատասխան հոդվածները (երկուսի մեջ էլ նույնական՝ #(2(1)(a)) պետությունների իրավահաջորդությունը (state succession) սահմանել են որպես ,մի պետության փոխարինումը մեկ այլով [այլ պետությամբ]՝ միջազգային հարաբերություններում տարածքի պատասխանատվության առումովե (“the replacement of one State by another in the responsibility for the international relations of territory”): [1]
Այսինքն, իրավահաջորդույթան հիմքը տարածքն է, և իրավահաջորդության մասին հռչակագիրը կամ այլ համահունչ փաստաթուղթը բնավ պարտադիր պայման չէ իրավահաջորդության փաստի առկայության համար: Ավելին, անգամ հակառակի պնդումը, այսինքն, առ այն որ նորաստեղծ պետությունը չի հանդիսանում նախորդ պետության իրավահաջորդը, բնավ չի ազատում տարածքի հաջորդ իրավատեր երկրին տարածքի նախորդ իրավատիրոջ պարտավորություններից: Այսպես, ՌՍՖՍՀ (հետագայում նաև ՍՍՀՄ-ը) կամ Թուրքիան ամեն կերպ ժխտում էին համապատասխանաբար Ռուսաստանի կայսրության և Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդը լինելը, սակայն, քանի որ նրանք երկուսն էլ ժառանգել էին իրենց նախորդող երկրների տարածքների հիմնական մասը, միջազգային հանրության կողմից համարվում էիր նշյալ երկրների իրավահաջորդ երկրներ և դա բազմիցս ամրագրված է միջպետական փաստաթղթերով, դատական վճիռներով և միջազգային պրակտիկայով: Օրինակ, երկու երկրներն էլ տեր կանգնեցին իրենց նախորդների անշարժ գույքին արտասահմանում կամ ստանձնեցին և վճարեցին նախորդների պարտքերը:
Հիմա անդրադառնանք հարցի առաջին մասին՝ Հայաստանի Խորհրդային (սովետական) Սոցիալիստական Հանրապետության նկատմամբ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության իրավահաջորդությանը:
Հայաստանի ներկայիս Հանարապետությունը չի հանդիսանում ՀԽ(ս)ՍՀ իրավահաջորդը, ինչն անհիմն կերպով պնդում են ոմանք, այն պարզ պատճառով, որ ,[պետությունների] իրավահաջորդություն կարող է տեղի ունենալ միայն միջազգային իրավունքի առնվազն երկու սուբյեկտների (ենթակաների) միջև:ե ([State] succession can only take place between at least two subjects of international law.) 1
Ակնհայտ է, որ ՀԽ(ս)ՍՀ երբեք չի եղել միջազգային իրավունքի սուբյեկտ ոչ միայն և ոչ այնքան այն պատճառով, որ այն երբևէ ճանչված չի եղել արդեն օրինական ճանաչում ունեցող որևէ այլ պետության կողմից, այլև որովհետև երբևէ չի բավարարել պետականության 4 չափորոշիչներից[2] և ոչ մեկին, որոնք ամրագրված են Մոնտեվիդեոյի (1933թ.) կոնվենցիայի մեջ: Այն է՝ ա/ ՀԽ(ս)ՍՀ չի ունեցել բնակչություն (ՀԽ(ս)ՍՀ-ում բնակվողները եղել են ՍՍՀՄ քաղաքացիներ), բ/ ՀԽ(ս)ՍՀ չի ունեցել տարածք (եղածը ՍՍՀՄ տարածք էր), գ/ ՀԽ(ս)ՍՀ չի ունեցել կառավարություն (եղածը ՍՍՀՄ կառավարության ստորաբաժանում էր) և դ/ ՀԽ(ս)ՍՀ չի ունեցել օտար պետությունների հետ հարաբերությունների մեջ մտնելու կարողություն, քանի որ չի ունեցել այդ երկրներում հավատարմագրված արտակարգ և լիզոր դեսպաններ:
ՍՍՀՄ-ը եղել է դաշնակցային (ֆեդերատիվ) պետություն, այսինքն՝ բաղկացած որոշակի ներքին ինքնավարությամբ օժտված մի շարք վարչատարածքային միավորներից (տվյալ պարագայում՝ քառաստիճան), իսկ դաշնակցային պետությունը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից ունի ընդամենը մեկ ինքնություն:[3]
Հիմա անդրադառնանք հարցի երկրորդ մասին՝ Հայաստանի առաջին և ներկա հանրապետությունների իրավահարաբերություններին:
Ինչպես նշել էինք վերը, իրավահաջորդությունը իրավական գործողություն է միջազգային իրավունքի սուբյեկտների (ենթակաների) միջև, այն է՝ ,իրավահաջորդությունը տեղի է ունենում միայն այն դեպքում, երբ միջազգային իրավունքի մի սուբյեկտ (ենթակա) ստանձնում է մյուսի իրավունքներըե (A case of succession arises only when one subject of international law enters into the rights of another.) [4] Հաշվի առնելով, որ իրավահաջորդությունը պայմանավորված է տարածքի օրինական իրավատիրությամբ, [իսկ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունը կայացել է այն որոշակի տարածքի (կամ դրա մի մասի) վրա, որի վրա վերջին պետականությունը (միջազգային իրավունքի վերջին սուբյեկտը) եղել է 1918-1920թթ. Հայաստանի Հանրապետությունը,] ապա ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունն ինքնին իր գոյությամբ կարող էր ստանձնել և ստանձնել է իր տարածքի վրա իրեն նախորդած պետականության իրավունքները:
Այսինքն, անկախ այն հանգամանքից, թե Հայաստանի Հանրապետությունը ինչ իրավական դիրքորոշում է որդեգրել կամ ինչ հայտարարություն է արել իրավահաջորդության հարցի առնչությամբ, տարածքը ժառանգելու պատճառով և հենց դրա հիման վրա, այն հանդիսանում է առաջին հանրապետության իրավահաջորդը:
Այս անվիճելի դրույթն ունի լրացուցիչ փաստարկներ ևս: Խնդրո առարկա իրավահաջորդությունն ամրագրված է նաև Հայաստանի Հանրապետության հիմնարար փաստաթղթերում: Հայոց ներկա պետականության հիմնարար փաստաթղթերը երկուսն են՝ Հայաստանի Անկախության մասին հռչակագիրը և Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը: Թեև սրանք առանձին փաստաթղթեր են, այսուհանդերձ գտնվում են երկմիասնության մեջ: Ըստ այդմ, երբ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը որպես հիմք է ընդունել ,Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրում հաստատագրված հայոց պետականության հիմնարար սկզբունքները եւ համազգային նպատակներըե (տե՜ս՝ ՀՀ Սահմանադրության նախաբանը), ապա դրանով իսկ Հռչակագրի մեջ ամրագրված դրույթներին տրվել է հիմնական օրենքի կարգավիճակ:
Հայաստանի Անկախության մասին հռչակագրի (23 օգոստոսի, 1990թ.) 5-րդ կետով, իսկ հղման միջոցով նաև ՀՀ սահմադրությամբ, ամրագրված է հետևյալը. ,Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը՝ արտահայտելով Հայաստանի ժողովրդի միասնական կամքը … զարգացնելով 1918 թվականի մայիս 28-ին ստեղծված անկախ Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդավարական ավանդույթները … հռչակում է անկախ պետականության հաստատման գործընթացի սկիզբը:ե
Այսինքն, հայոց նորանկախ պետությունն իրեն հռչակում է ,1918 թվականի մայիսի 28-ին ստեղծվածե պետականության շարունակությունը, քանի որ ,զարգացնելե հայերեն առաջին հերթին նշանակում է՝ շարունակել: [5]
Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ՀՀ Սահմանադրության նախաբանի դրույթները, ինչպես նաև ՀՀ Անկախության մասին հռչակագրի պահանջներն ունեն իմպերատիվ (պարտադիր, անսակարկելի) բնույթ: (Տե՜ս՝ 2009թ. հոկտեմբերի 10-ին Ցյուրիխում ստորագրված հայ-թուրքական արձանագրությունների մասին ՀՀ Սահմանադրական դատարանի որոշման [12 հունվարի, 2010թ.] 5-րդ կետը):
Այսպիսով՝
Արա Պապյան
Մոդուս վիվենդի կենտրոնի ղեկավար
[2] Montevideo Convention, Article 1: The state as a person of international law should possess the following qualifications: a ) a permanent population; b ) a defined territory; c ) government; and d) capacity to enter into relations with the other states.
[3] Montevideo Convention, Article 2, The federal state shall constitute a sole person in the eyes of international law.
[5] Էդ. Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Երևան, 1976, հ. 1, էջ 364: