1920 թվականի նոյեմբերից մինչև ապրիլ ամիսը Ալեքսանդրապոլը (Գյումրի) ու Ալեքսանդրապոլի գավառը կրկին օկուպացված էր թուրքերի կողմից։

Պատմական փաստերը ապացուցում են, որ այդ ժամանակ էլ կային մարդկանց, թեկուզև փոքրաթիվ խմբեր, ովքեր հավատում էին Թուրքիայի հետ խաղաղությանն ու բարիդրացիական հարաբերությունների հեռանկարին։ Որոշներն անգամ մտածում և գրում էին, թե թուրքական բանակը եկել է Հայաստանը ազատագրելու ազգայնական նախկիններից և գալու է․․․ խաղաղ ապրելու դարաշրջանը։

Սակայն «խաղասերների» հրճվանքը երկար չի տևում։ Թուրքական օկուպացումից անգամ 2 ամիս չանցած հասկանում են, որ ընկել են թուրքերի ծուղակը։

Թուրք ասկյարները 6 ամիս Ալեքսանդրապոլում զբաղվում են բռնություններով, կոտորածով, բռնաբարություններով ու թալանով։ Ասվածիս վառ վկայությունն է արխիվային պաշտոնական փաստաթղթերը և մամուլի այդ թվերի բազմաթիվ հրապարակումներն ու ականատեսների վկայությունները։ 1921թ-ի հունվարին Հայաստանի արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Ա. Բեկզադյանը բողոքի նոտա է ուղարկում Թուրքիայի արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Ահմեդ Մուխթարին։ Այն ներկայացնում եմ ամբողջությամբ։

***

Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարի նոտան՝ ուղղված Թուրքիայի Մեծ ազգային ժողովի կառավարության արտաքին գործերի ժամանակավոր ժողովրդական կոմիսար Ահմեդ Մուխթարին

1921 թ., հունվարի 19

Խորը ափսոսանքով Հայաստանի Սովետական կառավարությունը հարկադրված է Ձեր ուշադրությունը հրավիրել մեր օկուպացված սահմանամերձ գավառների աննորմալ վիճակին, որը դառնում է խրոնիկական և համատարած։

Հայաստանի Սոցիալիստական Սովետական Կառավարության ստացած ամբողջապես հավաստի տվյալների համաձայն՝ Կարսի, Ալեքսանդրապոլի գավառներում և չեզոք գոտում օկուպացիոն ջոկատների կողմից իրականացվել և իրականացվում են բռնություններ, թալան և խաղաղ աշխատավոր բնակչության սպանություններ։

Ձեր զորքերի կողմից գրավված շրջաններում բռնագրավվել և Թուրքիա է տարվել Հայաստանի ՍՍՀ պետական գույքը։ Հակաօրինական կերպով կողոպտվել է նաև մասնավոր ունեցվածքը, հափշտակվել անասունները, բռնագրավվել են բնակչության վերջին սննդամթերքի պաշարները։

Ալեքսանդրապոլ քաղաքից վերջին մեկ ամսվա ընթացքում փաստացիորեն տարհանվել է ամեն ինչ՝ գյուղատնտեսական մեքենաներ, շոգեմեքենաներ, հեռագրային և հեռախոսային սարքավորումներ, ավտոմեքենաների մասեր և շարժական ունեցվածք։ Գավառը թալանված է, անասունները հափշտակված են։ Նալբանդ կայարանում կուտակվել է մեծ քանակությամբ հացահատիկ՝ Թուրքիայի ուղարկվելու համար։

Բնակչությունը դատապարտված է սովամահ լինելու։

Աշխատունակ տղամարդկանց՝ 18-ից 50 տարեկան, ամբողջ բնակչությունը բռնագաղթեցվել է։ Նրանցից հափշտակվել են հագուստները, և տրվել պարկերից պատրաստված հագուստ։ Նրանք ուղարկվել են հարկադիր աշխատանքների՝ Սարիղամիշ և Էրզրում։

Կարսում՝ քաղաքի գրավման առաջին երեք օրերին, թալանն ու բռնությունները ընդհանրական բնույթ են կրել և վերածվել կազմակերպված կոտորածի։ Այս վայրագությունները շարունակվում են՝ թեպետ ավելի փոքր ծավալներով։ Ռեկվիզացված է ամբողջ վառելանյութը՝ ներառյալ նաև բարեգործական հաստատությունները։

Տղամարդիկ ուղարկվել են հարկադիր աշխատանքի, սնունդը բռնագանձվել է, անասունները՝ հափշտակվել։ Աղբուլաղի և Համամլուի շրջաններում զինված ասկյարների խմբերը ներխուժում են հայկական գյուղեր՝ թալանում, բռնաբարում և սպանում բոլորին։

Նման դեպք տեղի է ունեցել Կուլուջա գյուղում՝ դեկտեմբերի 13-ին։

Դեկտեմբերի 26-ին, երբ 36-րդ եգերյան գնդի թուրքական ջոկատներից մեկը գրավել է Կաֆթալու գյուղը, դաժանաբար սպանվել են ինը երիտասարդ կոմունիստների (Վարդ Տեր-Պետրոսյան, Պետրոս Մանասյան, Իգնադոր Վարդանյան, Մարտին Մուրադյան, Ստեփան Մուրադյան, Մանուել Համամյան,

Թովմաս Աթոյանց, Խաչատուր Կուզնկյանց և Մանուել Ասլանյանց)՝ ովքեր բնակվում էին այդ նույն գյուղում և ընդգրկված էին այն մարդկանց մեջ, ովքեր զբաղվել են վերոհիշյալ ջոկատի տեղաբաշխման խնդիրներով։

Երբ նրանք կատարել էին իրենց հանձնառությունը, նրանց դաժանաբար սպանել են գյուղի մի փարախում։

Այս դժբախտների դիակները տեղափոխվել են նույն գյուղի բնակիչ Ստեփան Բոյաջյանի սայլով, ով ևս սպանվել է՝ որպես կոտորածի վկա։

Հունվարի 13-ին ասկյարների խումբը հարձակվել է Խանլար գյուղի վրա՝ առանց որևէ պատճառի, և կրակ բացել։ Չեզոք գոտու հարևանությամբ գտնվող գյուղերում սպանություններն ու բռնությունները դարձել են առօրյա։ Միայն չորրորդ գավառային կոմիսարիատում գրանցվել է նմանատիպ սպանությունների ավելի քան 200 դեպք։ Գավառի բնակչությունը ահաբեկված է, տնտեսությունները՝ ավերված, անասունները՝ հափշտակված, առաջին անհրաժեշտության իրերը բռնագանձված են անընդհատ հարկային հավաքագրումների պատրվակով։

Նման հարձակումները չեզոք գոտում դարձել են մշտական, և դրանց շարունակությունը սպառնում է նույնքան ամայացնել այս գոտին, որքան Ալեքսանդրապոլի գավառը, որտեղ շուրջ 55 գյուղ է ավերվել։

Ինչ վերաբերում է Ալեքսանդրապոլի բնակչությանը, ապա չնայած Ձեր կողմից ստեղծված հաղորդակցության դժվարություններին ու հեռագրային կապի վերահսկողության, նույնիսկ այն հաղորդագրությունների, որոնք ուղարկվում են հեղափոխական կոմիտեի կողմից, և Ձեր կողմից մեր ընկերների համար ուղեգրերի տրամադրման մերժմանը, մեզ հաջողվել է պարզել, որ քաղաքում հեղկոմի իշխանությունն իրականում կեղծ է, և իրական կդառնա միայն, երբ դա պետք լինի Ձեր ռազմական հրամանատարությանը։

Ձեր կողմից ներկայացվող շարունակական պահանջներն ու վերջնագրերը Ալեքսանդրապոլի հեղկոմին (օրինակ՝ հարկադիր աշխատանքի համար մարդկանց տրամադրում, 10 հազար հրացանների հանձնում, մարդկանց մեղադրանք ներկայացնել ասկյար սպանելու համար, այն դեպքում, երբ անհայտ է, թե ով, երբ, որտեղ ու ինչպես է սպանել) ապացուցում է, որ հեղկոմը վերածել եք օկուպացիոն զորքի գործիքի։

Հայաստանի հեղկոմը ստիպված է խոստովանել, որ նման մարմնի գոյությունը միայն վարկաբեկում է խորհրդային իշխանության գաղափարը աշխատավորների և քաղաքացիական բնակչության աչքերում։ Ուստի Հեղկոմը անհրաժեշտ է համարել այդ մարմնի լուծարումը։ Այնտեղ, որտեղ գոյություն ունի նման հարստահարման և ավերման գործողություններ իրականացնող օկուպացիոն ռեժիմ, չի կարող լինել աշխատավորների և գյուղացիների իշխանություն։

Վերոհիշյալ փաստերի անկողմնակալ վերլուծությունը վկայում է, որ Հայաստանի ՍՍՀ Կառավարությունը չէր կարող թույլ տալ իր տարածքում, որը իրավամբ իրեն է պատկանում, գործողություններ, որոնք ուղղված են երկրի տնտեսության ավերմանը և բնակչության սովի մատնելուն ու բնաջնջմանը։

Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ Հայաստանի ՍՍՀ Կառավարությունը պարտավոր է դիտարկել Ձեր հրամանատարության գործողությունները որպես այնպիսի փաստեր, որոնք անկասկած կհանգեցնեն ժամանակավոր օկուպացված գավառների տնտեսության ավերմանը։

Ձեր բանակում տիրող խստագույն կարգապահությունը, ինչպես նաև ձեր զինվորների անկեղծ համակրանքը խորհրդային իշխանության նկատմամբ, մեզ թույլ չեն տալիս ենթադրել, թե վերոնշյալ բռնությունները պատահական են։

Հայաստանի Սովետական ժողովրդի անունից, ով ձգտում է արժանի խաղաղ և ստեղծագործ կյանքի պայմանների հաստատմանն ու ջերմորեն ցանկանում է ապրել խաղաղության և եղբայրության մեջ հեղափոխական Թուրքիայի հետ՝ ազատվելով իր նախնիների ազգայնական լծից, ես հարկադրված եմ հայտարարելու Ձեզ, որ վերոհիշյալ փաստերը կարող են խոչընդոտել Հայաստանի և Թուրքիայի միջև համատեղ հեղափոխական նպատակների իրագործմանը։

Համոզված լինելով, որ այս փաստերի գնահատումը չի առաջացնի տարաձայնություններ, իմ կառավարությունը վստահ է, որ Մեծ Ազգային ժողովի կառավարությունը չի ուշանա համապատասխան միջոցներ ձեռնարկելուց՝ նման դեպքերի կրկնությունը կանխելու համար։ Այդ նպատակին կարելի է հեշտությամբ հասնել Ալեքսանդրապոլի գավառից և Կարսի հյուսիս-արևելյան շրջաններից թուրքական զորքերի դուրսբերմամբ։

Հայաստանի ՍՍՀ Կառավարությունը հուսով է Ձեր կառավարության արագ կարձագանքի այս աննորմալ իրավիճակի լիարժեք վերացման ուղղությամբ ձեռնարկված քայլերի մասին, ինչը կվկայի Թուրքիայի անկեղծ մտադրությունների մասին՝ հարևան Խորհրդային Հայաստանի նկատմամբ։