Հայաստանի քաղաքական գիտության ասոցիացիայի դիմումը հրապարակելու առաջարկությամբ հանդես է եկել նրա նախագահ, քաղաքական գիտությունների դոկտոր Հայկ Քոթանջյանը: Ստորև ներկայացնում ենք Դիմումի տեքստը:

 ԴԻՄՈՒՄ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ԳԱԱ ՆԱԽԱԳԱՀԻՆ` ՂՈՒԲԱՅՈՒՄ ՀԱՅՏՆԱԲԵՐՎԱԾ ԹԱՂՈՒՄՆԵՐԻ ՕԲՅԵԿՏԻՎ ԳԻՏԱԿԱՆ ՆՈՒՅՆԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎ ԴՐԱՆՔ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅԱՆ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ

 Վերջերս Բաքվի ԶԼՄ-ները տեղեկույթ են տարածում այն մասին, որ Ադրբեջանի հյուսիսում գտնվող Ղուբա քաղաքում` զանգվածային թաղումների վայրում, Հեյդար Ալիևի հիմնադրամի նախաձեռնությամբ կառուցվում է ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիր[i]: Հուշարձանի կառուցումն սկսվել է 2010 թ.` ըստ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի կարգադրության[ii]: Տվյալ փաստը դառնում է քաղաքական ձեռնածությունների առարկա, ձեռնածություններ, որոնք նպատակաուղղված են օտարատեցության ուժգնացմանը և հակահայկական տրամադրությունների տարածմանը: Ադրբեջանի նախագահի կողմից տվյալ թաղումների այցելությունները, որոնք ուղեկցվում են հայատյաց մեկնաբանություններով, հանգեցրին այն բանին, որ դրանք դառնում են արտասահմանյան պատվիրակությունների` պետական արարողակարգով նախատեսվող այցելության վայր[iii]: Միևնույն ժամանակ, գերեզմանոցի ուսումնասիրությունների վերաբերյալ հաղորդվող տեղեկությունների հակասականության հետևանքով թաղումների փաստն ինքնին ու դրանց նույնականացման օբյեկտիվությունը պահանջում են միջազգային գիտական փորձաքննություն: Թաղումների վերաբերյալ ակտիվորեն շրջանառում է հարևան երկրի իշխանությունների այն պաշտոնական վարկածը, թե մարդկային մնացորդները պատկանում են Ղուբայում ապրող հրեաների նկատմամբ իբր 1918 թ. հայերի կատարած եղեռնագործության զոհերին: Սակայն, ինչպես վկայում են Ռուսաստանի Կենտրոնական պետական պատմական արխիվում պահվող փաստաթղթերը, այդ ժամանակ հայերի և հրեաների միջև հարաբերությունները եղել են արտակարգ բարեկամական ու փոխվստահական. դեպքեր են եղել, երբ Ռուսական կայսրության սահմաններում հետապնդումներից խուսափելու համար հրեաները հայտնել են ,հաստատուն ցանկություն` քրիստոնեությունն ընդունելու հայկական ծեսովե, և այդպիսով նրանց մի մասը Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցու հովանու ներքո Ռուսաստանի տարածքում հալածանքներից պաշտպանության հետ մեկտեղ ստացել է նաև ծածուկ կերպով իր ինքնությունը պահպանելու հնարավորություն[iv]:

Նախքան հայտնաբերված մարդկային մնացորդների շուրջ քաղաքական ձեռնածություններում հրեական սփյուռքի կազմակերպությունների ներգրավմանն ուղղված արշավը առաջ էր քաշվել այն վարկածը, թե դրանք մահմեդականների դիակներ  են: ,Մարդաբանական հետազոտությունները հաստատեցին, որ այդ մարդիկ մահմեդականներ էինե, համաձայն ադրբեջանական աղբյուրի, ,հայտարարել է Ադրբեջանի ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն Մաիսա Ռահիմովան: Նա հաստատել է, որ հայտնաբերված թաղումները 1918 թ. Ղուբայում հայերի կողմից կատարված վայրագությունների վկայություններից ենե[v]: Գիտարշավին մասնակցած պատմական գիտությունների թեկնածու Ասքեր Ալիևը այդ կապակցությամբ վկայում է, որ ,բազմաթիվ գանգերի ու մանկական ոսկորների թվում հաջողվել է գտնել միայն 35 չվնասված կմախք: Հորերում չեն հայտնաբերվել մազեր, հագուստի կամ իրերի մնացուկներե[vi]: Այսինքն` գիտարշավի ադրբեջանցի մասնակիցը հաստատում է, թե չկա որևէ հնագիտական փաստ, որը վկայեր թաղված մարդկանց կրոնադավանական պատկանելության առանձնահատկությունների մասին: Այսպիսով` հնչեցվեց զոհ դարձած մահմեդականների վարկածը` զուրկ հնագիտական հիմքերից: Ժամանակի ընթացքում այս չապացուցված վարկածը հարմարեցվեց Ղուբայի հրեական բնակչությանը զոհերի պատկանելության վարկածին: Օրերս տեղեկույթ հրապարակվեց, որ տվյալ զանգվածային թաղումների վայր է այցելել Ադրբեջան ժամանած Ֆրանսիայի հրեական հաստատությունների ներկայացուցիչների խորհրդի պատվիրակությունը:

Միևնույն ժամանակ, գոյություն ունեն հայտնաբերված թաղումների բացատրության նաև այլ վարկածներ: Ադրբեջանի ԳԱԱ նախագահի կարծիքով` Ղուբայում հայտնաբերված մարդկային մնացորդները կարող են լինել ինչպես մարդկանց զանգվածային ոչնչացման, այնպես էլ համաճարակի արդյունք[vii]: ,Բրիտաննիկաե հեղինակավոր հանրագիտարանի ,Ադրբեջանե հոդվածում հիշատակվում է 1918 թ. տեղի բնակչության հետ մարտերով դեպի Բաքու շարժվող` Նուրի փաշայի թուրքական զորքերի ռազմարշավը, որը նույն թվականի սեպտեմբերին ավարտվեց Բաքվի հազարավոր հայերի կոտորածով[viii]: Ըստ թուրքական աղբյուրների` Բաքվի գրավման մասնակից Խալիլ փաշան իր հուշերում խոստովանում է, որ հայերի նկատմամբ Նուրի փաշայի գազանությունները, զանգվածային սպանություններն ու կոտորածները հարուցեցին թուրքական բանակում ծառայող գերմանացի սպաների վրդովմունքը, և նրանք թուրքական հրամանատարության գործողությունները բնութագրեցին որպես ,հայերի զանգվածային կոտորածե ու, չցանկանալով դրան մասնակից դառնալ, պաշտոնաթող եղան և վերադարձան Թիֆլիս[ix]: Ղուբայի բնակիչները կարող էին զոհ դառնալ այդ արշավանքին, որի ընթացքում թուրքական զորքերը 1918 թ. օգոստոսին գրավեցին Ղուբան, որտեղ բնակվում էին հիմնականում տարբեր կրոններ դավանող ոչ թյուրք ժողովուրդներ` լեզգիներ,  խինալուղներ, կրիզներ, բուդուղներ (մահմեդականներ) հայեր և ուդիներ (քրիստոնյաներ), լեռնական հրեաներ (հուդայականներ) թաթեր (մահմեդականներ, քրիստոնյաներ, հուդայականներ) և մոլոկաններ[x]:

Հայերի նկատմամբ օտարատեցության ,ղուբայականե ազդակը, որն ուղեկցվում է հակահայկական տրամադրությունների բորբոքման գործում հրեական Սփյուռքի ձեռնածական ներգրավման փորձերով, ինչպես վկայում են ադրբեջանական աղբյուրները, տրվել է հարևան պետության ղեկավարի կողմից, որը, ցեղասպանության հուշահամալիրի ստեղծման վերաբերյալ կարգադրություն տալով, փաստորեն կանոնականացնում է Ադրբեջանի հյուսիսում պեղված գերեզմաններում թաղված մարդկանց զանգվածային ոչնչացման մեղավորների և նրանց ազգային-կրոնական պատկանելության մասին անստույգ վարկածը: Վերջերս ադրբեջանական ժողովրդի մեջ հակահայկական տրամադրությունների բորբոքման քաղաքականությունն ընդունում է ավելի ու ավելի բացահայտ ձևեր, հատկապես` ՆԱՏՕ-ի ուսումնական ծրագրի շրջանակներում իր գործընկերոջը` քնած հայ սպային, սպանողի ցինիկ արդարացումից ու պարգևատրումից հետո, որոնք հարուցեցին մեծ թվով պետությունների և միջազգային կազմակերպությունների ղեկավարների վրդովմունքն ու պարսավանքը[xi]: Օտարատեցության քաղաքականությունը, որը հայ ժողովրդի նկատմամբ բացահայտ կերպով որդեգրել է ադրբեջանական պետության ղեկավարը` զուգակցելով համաշխարհային հայությանը հրապարակայնորեն Ադրբեջանի թշնամի հայտարարմամբ, չխորշելով ժողովուրդների, այդ թվում` հայերի և հրեաների միջև հարաբերությունների իրական պատմության նենգափոխումից, փորձում է միջազգային հանրությանը ներքաշել քաղաքական ձեռնածությունների ուղեծիր[xii]:

Ղուբայում զանգվածային թաղումների իսկությունը գիտականորեն ճշտելու նպատակով Ադրբեջանի ԳԱԱ նախագահ ակադեմիկոս Մահմուդ Քերիմովին նամակով դիմել է կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Լևոն Եպիսկոպոսյանը: Պրոֆեսոր Եպիսկոպոսյանը, լինելով Հայաստանի Հանրապետության Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Մոլեկուլյար կենսաբանության ինստիտուտի մարդու գենետիկայի խմբի գիտական ղեկավար և Հայկական մարդաբանական ընկերության նախագահ, առաջարկում է կատարել Ղուբայում հայտնաբերված մարդկային մնացորդների որակավոր միջազգային փորձաքննություն: Ցավոք, այդ նամակը դեռ պատասխան չի ստացել:

Ադրբեջանի Գիտությունների Ազգային ակադեմիայի նախագահին ուղղված դիմումի հարցում սատարելով գործընկերոջը` Հայաստանի քաղաքական գիտության ասոցիացիան իր պարտքն է համարում միջազգային հասարակայնությանը ամբողջությամբ ներկայացնել պրոֆեսոր Լևոն Եպիսկոպոսյանի նամակը` միտված փաստերի օբյեկտիվ մասնագիտական ուսումնասիրությանը ճշմարտությունը պարզելու և Ղուբայում թաղումների օտարատյաց շահարկումները դադարեցնելու նպատակով:

  ՊՐՈՖԵՍՈՐ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ս. ՔԵՐԻՄՈՎԻՆ (ոչ հեղինակային թարգմանություն).

 ,Երևան

2012 թ. հունվարի 11

Ադրբեջանի Հանրապետության Գիտությունների ազգային ակադեմիայի նախագահ,
ակադեմիկոս Մ. Քերիմովին

Հարգելի պ-ն Քերիմով

Կրկին դիմում եմ Ձեզ խնդրանքով` ադրբեջանցի և հայ մասնագետների կողմից (նաև այլ երկրների փորձագետների հնարավոր ներգրավմամբ) համատեղ ուսումնասիրելու Ադրբեջանի հյուսիս-արևմուտքում վերջերս հայտնաբերված զանգվածային թաղումներում եղած մարդկային մնացորդները:

Ես նկատի ունեմ 2007 թ. ապրիլին Ղուբա քաղաքում մարդկանց երկու գերեզմանահորերի հայտնաբերումը: Այդ ժամանակ Ադրբեջանի Հանրապետության Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն պրոֆեսոր Մ. Ռահիմովան հայտնեց, որ ,…մարդաբանական հետազոտություններով հաստատվել է, որ այդ մարդիկ մահմեդականներ ենե: Իսկ 2007 թ. ապրիլի 18-ին Դուք հայտարարեցիք, որ հայտնաբերված մարդկային մնացորդների նախնական փորձաքննություն կանցկացնեն ադրբեջանցի գիտնականները: Դուք նաև նշեցիք, որ ,Ղուբայում հայտնաբերված մարդկային մնացորդները կարող են լինել ինչպես մարդկանց զանգվածային ոչնչացման, այնպես էլ համաճարակի արդյունքե: Դա խիստ գիտական գնահատական էր` տրված մի պրոբլեմի, որի լուծումը պետք է հանձնարարվեր համապատասխան փորձագետների:

Ցավոք, սպասվող փորձաքննության արդյունքները, եթե այն իրոք կատարվել է, չեն հրապարակվել: Դրա փոխարեն ակադեմիական գիտությունից հեռու կանգնած մարդիկ ձեռնամուխ եղան այդ թեմայի քաղաքական շահարկմանը: Հայտնաբերված մնացորդները առանց որևէ հիմքի վերագրվեցին Բաքվի խորհրդի, մասնավորապես` Համազասպի ջոկատի պատժիչ գործողությունների զոհերին, իսկ թաղումներն էլ, կախված իրավիճակից, ճանաչվեցին մեԲկ ադրբեջանական, մեԲկ հրեական, մեԲկ լեզգիական:

Այսօր հայտնաբերված թաղումների տեղ են բերում Ադրբեջանի հյուրերին, որոնց պատմում են ադրբեջանցիների նկատմամբ ,հայերի վայրագություններիե մասին: 2009 թ. դեկտեմբերի 30-ին հրապարակվեց Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահի հրամանագիրը` Ղուբայում Ցեղասպանության հուշահամալիրի կառուցման մասին: Պետության ղեկավարի այդ կարգադրությունը փաստորեն օրինականացրեց մարդկանց մահվան պատճառների քաղաքականապես ,պատվիրվածե վարկածը, որը չի ստուգվել անկախ մասնագետների կողմից և չի հաստատվել գիտական հետազոտություններով:

2010 թ. փետրվարի 10-ին ես դիմեցի Ձեզ և Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տնօրենին` առաջարկելով թույլ տալ մեր մասնագետներին մասնակցել Ղուբայում հայտնաբերված մարդկային մնացորդների մարդաբանական և գենետիկական համատեղ փորձաքննությանը: Ցավոք, նամակը մնաց անպատասխան:

Բոլոր հիմքերը կան ենթադրելու, որ Ղուբայում հայտնաբերված մարդկային մնացորդների փորձաքննություն առ այսօր կաԲմ չի կատարվել, կաԲմ դրա արդյունքները չեն հրապարակվել: Հաշվի առնելով այդ պրոբլեմի հետագա քաղաքականացման հանգամանքը` ես կրկին դիմում եմ Ձեզ անդրդվելի խնդրանքով` թույլ տալ աշխարհի առաջատար լաբորատորիաներում աշխատանքի մեծ փորձ ունեցող մեր մասնագետներին` մարդաբաններին և ծագումնաբաններին, մասնակցել Ղուբայում հայտնաբերված թաղումների փորձաքննությանը: Հավատացած եմ, որ համատեղ անկողմնակալ գիտական հետազոտության արդյունքներով (ինչպիսին էլ որ դրանք լինեն) կպարզվեն գրեթե հարյուր տարի առաջ տեղի ունեցած մարդկանց զանգվածային ողբերգական մահացության իրական պատճառները և հանգամանքները:

Հարգանքով`

Լևոն Եպիսկոպոսյան, կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Հայաստանի Հանրապետության Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Մոլեկուլյար կենսաբանության ինստիտուտի մարդու գենետիկայի խմբի գիտական ղեկավար, Հայկական մարդաբանական ընկերության նախագահ