Հարցազրույց ՀՅԴ ԳՄ ներկայացուցիչ Արմեն Ռուստամյանի հետ
-Հայ-թուրքական ստորագրումից հետո ներքաղաքական դաշտում որոշակի սառեցում է նկատվում։ Մասնավորապես «Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը» բավական ակտիվ էր մինչև ստորագրումը, դրանից հետո կարծես ինչ-որ պասիվություն է նկատվում։ Ինչո՞վ է դա պայմանավորված։
-Հիմա ուրիշ փուլի մեջ ենք. պասիվությունը թվացյալ է, որովհետև իրականության մեջ ակտիվ աշխատանք է տարվում առնվազն երկու ուղղությամբ։ Այս ընթացքը ցույց տվեց, որ մեր ժողովրդի զգալի մասն ընդհանրապես տեղյակ չէ արձանագրությունների բովանդակությանը և չի տեսնում այն վտանգները, որոնք իրականության մեջ կան։ Երբ տեղեկանում են, բացատրվում է՝ ինչն ինչպես է, և իրենք էլ համոզվում են։ Իսկապես ժողովրդի դժգոհությունն ու անհամաձայնությունը շատ ավելի ակտիվ է ու բարձր։ Այդ իմաստով մեր խնդիրն էր այդ տեղեկացվածությունը, իրազեկումը նախ և առաջ իրականացնել, և հիմա պատահական չէ, որ այցելություններ ենք կատարում մարզեր և ուղղակի անմիջական շփումներով տեղի բնակչությանը տարբեր խմբերով բացատրում, ներկայացնում ենք մեր տեսակետները, հարցերին ենք պատասխանում և ավելի ամբողջական տեսակետ ենք ունենում։ Արդեն եղել ենք Տավուշի մարզում, Արարատում, Արագածոտնում և այդպես շարունակ այցելություններ պետք է կատարենք։ Գյումրիում, Շիրակում արդեն նման հավաքներ եղել են, և դա պետք է շարունակվի։ Կա մյուս գործընթացն, իհարկե, որ մենք հիմա նախապատրաստում ենք և պետք է իրականացնենք, դա ստորագրահավաքն է՝ կապված տվյալ ընտրատարածքից ընտրված պատգամավորներին պատվիրան ուղարկելու խնդրի հետ։ Ստորագրահավաք, որ տվյալ տարածքում ապրող ընտրողները պատվիրում են այդ տեսքով այդ արձանագրությունները չվավերացնել և կողմ չքվեարկել վավերացման ժամանակ։
-Մեկ տասնյակից ավելի կուսակցություններ համախմբվեցին «Հայ հեղափոխական դաշնակցության» շուրջ, ի՞նչ զարգացումներ են տեղի ունենում այդ ձևաչափի ներսում։
-Այս ձևաչափով մերթընդմերթ միանում են տարբեր կուսակցություններ այս գործընթացի հետ կապված։ Հիմա մի քիչ նաև կազմակերպչական առումով են խնդիրներ առաջանալու, որովհետև երբ ստորագրահավաքն սկսեց թափ ստանալ, դա, բնականաբար, բավական մեծածավալ աշխատանք է լինելու, և այդ մասում ավելի ակտիվ համագործակցության հնարավորություն կառաջանա նույն այն տրամաբանությամբ, որով ստորագրվել են փաստաթղթերը, որովհետև նույն այդ կուսակցությունները դեմ են նաև վավերացմանը։ Մենք պահպանում ենք առայժմ այն համաձայնեցված դրույթներն ու սկզբունքները, որի շուրջ արդեն տեղի են ունեցել նախնական պայմանավորվածություններ, և այդ տրամաբանությամբ ով ունի հնարավորություն, բնականաբար, կարող է օժանդակել այս գործընթացին։
-Ինչպե՞ս եք գնահատում Լևոն Տեր-Պետրոսյանի նոյեմբերի 11-ի ելույթը, մասնավորապես ՀՅԴ-ին տրված գնահատականների մասը։
-Դա մեզ համար, իհարկե, անսպասելի չէր, և բնական էր ենթադրել, որ մեր պլատֆորմին, որը ներկայացրեցինք, առաջինը պետք է արձագանքի Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, որովհետև ինքը և մենք, վաղուց է հայտնի, գտնվում ենք գաղափարական տարբեր բևեռներում։ Երբ մենք ներկայացնում էինք պլատֆորմը, շատ հստակ ասում էինք, որ սա հնարավորություն է տալու ավելի հստակեցնել մեր համագործակցության հնարավորություններն այս կամ այն քաղաքական ուժի հետ, և այդտեղ մենք հստակ ասում էինք, որ հիմնականում ազգային խնդիրներն առաջնային նշանակություն են ունենալու այդ հարաբերությունները ճշտելու մասով, ընկերվարական հարցերն իրենց մասով և ժողովրդավարական խնդիրներն իրենց մասով ևս։ Բնականաբար, հիմա արդեն շատ ավելի հստակ է, որ մենք բազմիցս ասում էինք, որ մեր համար կասկածանք չկա, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը նույնը կաներ և թերևս ավելի վատ, և մենք կարող է՝ ունենայինք շատ ավելի վատ արձանագրություն, քան ինչ որ հիմա կա։ Եվ նա, փաստորեն, դա փաստեց։ Իհարկե, նա փորձում է նսեմացնել այդ պլատֆորմի նշանակությունը, ինչ-որ տեղ բառերի կույտ ձևակերպումն է տալիս և այլն, բայց այդ բառերի կույտին իր «դարակազմիկ» ելույթում բավականին զգալի հատված է հատկացրել և անդրադարձել հենց այն մասին, որը շատ հստակ հնարավորություն է տալիս կողմնորոշվելու մեր քաղաքացիներին, թե ով ինչպես է մտածում ընդհանրապես Հայաստան-Թուրքիա և հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացման առումով, և բնականաբար, իրեն հատուկ ոճով, աղավաղելով պլատֆորմի բուն էությունը և մոտեցումները, որ մենք ունենք, փորձում են ներկայացնել, որ իբրև թե նրանք, ովքեր դեմ են սահմանների ճանաչմանը, իրականում դեմ են նաև սահմանների բացմանը։ Այդ թեզը հենց տերպետրոսյանական շրջանակների մեջ տարածված թեզերից մեկն է, որը հիմքում ոչ մի հիմնավորում չունի, որովհետև մենք նշել ենք, որ 100-ից ավելի երկրներ կան, որ սահմանային խնդիրներ, վեճեր ունեն, բայց այդ վեճերը պահպանելով՝ իրենք, այնուամենայնիվ, դիվանագիտական հարաբերություններ են հաստատել, և սահմանները բաց են։ Մեկը մյուսի հետ բացարձակապես կապ չունի, և իր ասածներն էլ հենց դրան են ուղղված, որ իբրև թե մենք, նման նպատակներ ունենալով, ընդհանրապես դեմ ենք Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորմանը։ Դա իրականության հետ բացարձակ կապ չունի. մենք հստակ ասել ենք, որ, այո՛, մենք նպատակ ունենք, որ ցանկացած փուլում այնպես չանենք, որ մեր նպատակների, ազգային իղձերի, իրավունքների առջև փակվեն դռները։ Սակայն դա չի նշանակում, որ հենց այսօր այդ պահանջները պետք է իրականություն դառնան, պլատֆորմը նպատակների ուղենիշներն են։ Պարզապես ամեն փուլում պետք է այնպես անել, որ այդ հնարավորությունները չկորցնի մեր ժողովուրդը և մեր պետությունը։ Դրա մասին է խոսքը։
-Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ասել էր, որ Սերժ Սարգսյանի հրաժարականի դեպքում պատրաստ է համագործակցել ոչ գաղափարակից ուժերի հետ, բայց մյուս կողմից էլ Եղիազար Այնթապցու օրինակը բերելով, ըստ էության, դիմեց Սերժ Սարգսյանին՝ հասկացնելով, որ պատրաստ է վերջինիս ընդունել որպես նախագահ՝ ի շահ պետության։ Ինչպե՞ս դա կմեկնաբանեք։
-Նախ՝ իր ելույթից բացարձակապես չի բխում, թե ինչու են իրենք ընդհանրապես Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը պահանջում, որովհետև այդ պահանջը բոլորովին չի համապատասխանում իր ելույթի բովանդակությանը։ Շատ հստակ է, որ, ընդհանուր առմամբ, գործընթացը չխանգարելու նպատակով է։ Իրենք հիմա շատ անտրամաբանական վիճակում են հայտնվել։ Մենք այս պահին իշխանափոխության հնարավոր սցենարի մասին ենք խոսում. երբ ամեն ինչ ավարտվի, և որևէ կերպ հնարավոր չլինի շտկել, բնականաբար, իշխանափոխությունն է մնալու միակ ճանապարհը։ Հիմա նա նաև զուգահեռ իշխանափոխության մասին է սկսել ավելի հստակ արտահայտվել, բայց, ըստ էության, դուրս է գալիս, որ մե՛նք չենք պահանջում այսօր հրաժարական, որ հնարավորություն տանք այսօրվա բանակցողներին հետ կանգնել այս գործընթացից։ Դա է հիմնական մեխը, իսկ իրենք, փաստորեն, պահանջում են, որ Սերժ Սարգսյանը հանկարծ հետ չկանգնի։ Անտրամաբանական մի իրավիճակ է. հանկարծ հետ չկանգնի, որովհետև կսրվի ներքին իրավիճակը, և երբ դրան գումարվում է նաև այն, որ սա մեծ նվեր կլինի Սերժ Սարգսյանին՝ դրսում իր դիրքերն ամրացնելու, պարզ է դառնում, որ այստեղ կա նեղվածություն այն բանից, որ ինքը շատ էր երազում նույն բանը կատարել։ Հիմա այն, ինչ որ ինքն էր ուզում անել, անում է Սերժ Սարգսյանը, և իրենց հակադրությունն այդ նեղվածության պատճառով է, որ տեղի ունի։ Մնացած որևէ խնդրում պարզ չէ, թե, ի վերջո, Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ինչո՞ւ է պահանջում Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը։ Կա մի ավելի վտանգավոր խնդիր, որը բարձրացվում է պարոն Տեր-Պետրոսյանի կողմից՝ պատմական իրավունքի հարցը։ Դա գալիս է նորից նույն այն շարքից, որ պատմությունը գիտություն չէ, ազգային գաղափարախոսությունը կեղծ կատեգորիա է և այլն։ Այդ նույն շարքի տրամաբանության մեջ է, որ պատմական իրավունք հասկացություն չկա, դա քաղաքական կատեգորիա չէ և այլն։ Եթե դա այդպես է, նախ անհասկանալի է, թե թուրքերն այդ ժամանակ ինչո՞ւ են ցանկանում, որ մենք հրաժարվենք այդ իրավունքից։ Երևի տեղյակ չեն թուրքերը, որ մեզ չեղած բանից են ուզում զրկել, որովհետև արձանագրության հիմնական մեխերից մեկը հենց սահմանների հետ կապված հարցն է, որի մասին Դավութօղլուն շատ հստակ արտահայտեց իր տեսակետը՝ հիշատակելով նաև Սևրի դաշնագիրը։ Բացի դրանից, այդ 100-ից ավելի երկրները, որ սահմանային վեճեր ունեն ու չեն հրաժարվում փոխադարձ պահանջներից, երևի նույնպես դա չեն հասկացել, որովհետև եթե պատմական իրավունք գոյություն չունի, անիմաստ է այդ վեճերը պահպանելը։ Սակայն ամենավտանգավորն այն է, որ եթե պատմական իրավունք չկա, ուրեմն ընդհանրապես իրավունք չկա, որովհետև այսօրվա իրավունքը վաղը պատմական իրավունք է դառնում, և պետք է առաջնորդվել այն տրամաբանությամբ (երևի ինքն այդպես է պատկերացնում միջազգային նորմերը), որ սուտ են այսօրվա գործող միջազգային նորմերը, որովհետև չեն հենվում ուժի իրավունքի վրա, այլ հենվում են իրավունքի ուժի վրա, և դրա համար են խուսափում երկակի ստանդարտներից, փորձում են այդ տրամաբանության մեջ կառուցել միջազգային հարաբերությունները։ Դա, իհարկե, նոր խոսք է։ Բնականաբար, ես հասկանում եմ, որ սրա նպատակն այն է, որ պետք է ինչ-որ ձևով բացատրվի պասիվությունը, որ այս ընթացքում ՀԱԿ-ն ուներ, և դա փորձել է բացատրել իրեն հեռատես քաղաքականության մեջ տեսնելու քաղաքականությամբ, բայց հիմքում նույնն է՝ հաճոյանալ դրսին նրանց հնարավոր աջակցությունը չկորցնելու համար, որովհետև, ըստ էության, այսօր ով հակադրվում է այս կուրսին, այո՛, ինչ-որ տեղ նաև դրսի խեթ հայացքներին է արժանանում, որովհետև բոլորին սա ձեռնտու է՝ բացի հայ ժողովրդից և, բնականաբար, այդ իմաստով պասիվությունը բացատրելու այս ձևն է ընտրել, ինչն ուղղակի անհասկանալի է։ Պասիվության բացատրության այս մեթոդը, կարծում եմ, ավելի պարզ է դարձնում, և այդ ելույթի մեջ ես նաև դրականն եմ տեսնում, որովհետև այդ գործընթացն, ըստ էության, երկրում նոր իրավիճակ է ստեղծում, ընդդիմության իրական գիծը գաղափարական է դառնում, ինչն, իհարկե, ձեռք չի տալիս ՀԱԿ-ին, որովհետև գաղափարական գծի առումով նա որևէ տարբերություն չունի այսօրվա իշխանություններից, և, բնականաբար, արդեն խնդիր ունի բացատրելու, թե ինքն իսկապես իրակա՞ն ընդդիմություն է, թե՞ ոչ։
Արմեն Ռուստամյան
Հարցազրույց ՀՅԴ ԳՄ ներկայացուցիչ Արմեն Ռուստամյանի հետ
-Հայ-թուրքական ստորագրումից հետո ներքաղաքական դաշտում որոշակի սառեցում է նկատվում։ Մասնավորապես «Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը» բավական ակտիվ էր մինչև ստորագրումը, դրանից հետո կարծես ինչ-որ պասիվություն է նկատվում։ Ինչո՞վ է դա պայմանավորված։
-Հիմա ուրիշ փուլի մեջ ենք. պասիվությունը թվացյալ է, որովհետև իրականության մեջ ակտիվ աշխատանք է տարվում առնվազն երկու ուղղությամբ։ Այս ընթացքը ցույց տվեց, որ մեր ժողովրդի զգալի մասն ընդհանրապես տեղյակ չէ արձանագրությունների բովանդակությանը և չի տեսնում այն վտանգները, որոնք իրականության մեջ կան։ Երբ տեղեկանում են, բացատրվում է՝ ինչն ինչպես է, և իրենք էլ համոզվում են։ Իսկապես ժողովրդի դժգոհությունն ու անհամաձայնությունը շատ ավելի ակտիվ է ու բարձր։ Այդ իմաստով մեր խնդիրն էր այդ տեղեկացվածությունը, իրազեկումը նախ և առաջ իրականացնել, և հիմա պատահական չէ, որ այցելություններ ենք կատարում մարզեր և ուղղակի անմիջական շփումներով տեղի բնակչությանը տարբեր խմբերով բացատրում, ներկայացնում ենք մեր տեսակետները, հարցերին ենք պատասխանում և ավելի ամբողջական տեսակետ ենք ունենում։ Արդեն եղել ենք Տավուշի մարզում, Արարատում, Արագածոտնում և այդպես շարունակ այցելություններ պետք է կատարենք։ Գյումրիում, Շիրակում արդեն նման հավաքներ եղել են, և դա պետք է շարունակվի։ Կա մյուս գործընթացն, իհարկե, որ մենք հիմա նախապատրաստում ենք և պետք է իրականացնենք, դա ստորագրահավաքն է՝ կապված տվյալ ընտրատարածքից ընտրված պատգամավորներին պատվիրան ուղարկելու խնդրի հետ։ Ստորագրահավաք, որ տվյալ տարածքում ապրող ընտրողները պատվիրում են այդ տեսքով այդ արձանագրությունները չվավերացնել և կողմ չքվեարկել վավերացման ժամանակ։
-Մեկ տասնյակից ավելի կուսակցություններ համախմբվեցին «Հայ հեղափոխական դաշնակցության» շուրջ, ի՞նչ զարգացումներ են տեղի ունենում այդ ձևաչափի ներսում։
-Այս ձևաչափով մերթընդմերթ միանում են տարբեր կուսակցություններ այս գործընթացի հետ կապված։ Հիմա մի քիչ նաև կազմակերպչական առումով են խնդիրներ առաջանալու, որովհետև երբ ստորագրահավաքն սկսեց թափ ստանալ, դա, բնականաբար, բավական մեծածավալ աշխատանք է լինելու, և այդ մասում ավելի ակտիվ համագործակցության հնարավորություն կառաջանա նույն այն տրամաբանությամբ, որով ստորագրվել են փաստաթղթերը, որովհետև նույն այդ կուսակցությունները դեմ են նաև վավերացմանը։ Մենք պահպանում ենք առայժմ այն համաձայնեցված դրույթներն ու սկզբունքները, որի շուրջ արդեն տեղի են ունեցել նախնական պայմանավորվածություններ, և այդ տրամաբանությամբ ով ունի հնարավորություն, բնականաբար, կարող է օժանդակել այս գործընթացին։
-Ինչպե՞ս եք գնահատում Լևոն Տեր-Պետրոսյանի նոյեմբերի 11-ի ելույթը, մասնավորապես ՀՅԴ-ին տրված գնահատականների մասը։
-Դա մեզ համար, իհարկե, անսպասելի չէր, և բնական էր ենթադրել, որ մեր պլատֆորմին, որը ներկայացրեցինք, առաջինը պետք է արձագանքի Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, որովհետև ինքը և մենք, վաղուց է հայտնի, գտնվում ենք գաղափարական տարբեր բևեռներում։ Երբ մենք ներկայացնում էինք պլատֆորմը, շատ հստակ ասում էինք, որ սա հնարավորություն է տալու ավելի հստակեցնել մեր համագործակցության հնարավորություններն այս կամ այն քաղաքական ուժի հետ, և այդտեղ մենք հստակ ասում էինք, որ հիմնականում ազգային խնդիրներն առաջնային նշանակություն են ունենալու այդ հարաբերությունները ճշտելու մասով, ընկերվարական հարցերն իրենց մասով և ժողովրդավարական խնդիրներն իրենց մասով ևս։ Բնականաբար, հիմա արդեն շատ ավելի հստակ է, որ մենք բազմիցս ասում էինք, որ մեր համար կասկածանք չկա, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը նույնը կաներ և թերևս ավելի վատ, և մենք կարող է՝ ունենայինք շատ ավելի վատ արձանագրություն, քան ինչ որ հիմա կա։ Եվ նա, փաստորեն, դա փաստեց։ Իհարկե, նա փորձում է նսեմացնել այդ պլատֆորմի նշանակությունը, ինչ-որ տեղ բառերի կույտ ձևակերպումն է տալիս և այլն, բայց այդ բառերի կույտին իր «դարակազմիկ» ելույթում բավականին զգալի հատված է հատկացրել և անդրադարձել հենց այն մասին, որը շատ հստակ հնարավորություն է տալիս կողմնորոշվելու մեր քաղաքացիներին, թե ով ինչպես է մտածում ընդհանրապես Հայաստան-Թուրքիա և հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացման առումով, և բնականաբար, իրեն հատուկ ոճով, աղավաղելով պլատֆորմի բուն էությունը և մոտեցումները, որ մենք ունենք, փորձում են ներկայացնել, որ իբրև թե նրանք, ովքեր դեմ են սահմանների ճանաչմանը, իրականում դեմ են նաև սահմանների բացմանը։ Այդ թեզը հենց տերպետրոսյանական շրջանակների մեջ տարածված թեզերից մեկն է, որը հիմքում ոչ մի հիմնավորում չունի, որովհետև մենք նշել ենք, որ 100-ից ավելի երկրներ կան, որ սահմանային խնդիրներ, վեճեր ունեն, բայց այդ վեճերը պահպանելով՝ իրենք, այնուամենայնիվ, դիվանագիտական հարաբերություններ են հաստատել, և սահմանները բաց են։ Մեկը մյուսի հետ բացարձակապես կապ չունի, և իր ասածներն էլ հենց դրան են ուղղված, որ իբրև թե մենք, նման նպատակներ ունենալով, ընդհանրապես դեմ ենք Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորմանը։ Դա իրականության հետ բացարձակ կապ չունի. մենք հստակ ասել ենք, որ, այո՛, մենք նպատակ ունենք, որ ցանկացած փուլում այնպես չանենք, որ մեր նպատակների, ազգային իղձերի, իրավունքների առջև փակվեն դռները։ Սակայն դա չի նշանակում, որ հենց այսօր այդ պահանջները պետք է իրականություն դառնան, պլատֆորմը նպատակների ուղենիշներն են։ Պարզապես ամեն փուլում պետք է այնպես անել, որ այդ հնարավորությունները չկորցնի մեր ժողովուրդը և մեր պետությունը։ Դրա մասին է խոսքը։
-Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ասել էր, որ Սերժ Սարգսյանի հրաժարականի դեպքում պատրաստ է համագործակցել ոչ գաղափարակից ուժերի հետ, բայց մյուս կողմից էլ Եղիազար Այնթապցու օրինակը բերելով, ըստ էության, դիմեց Սերժ Սարգսյանին՝ հասկացնելով, որ պատրաստ է վերջինիս ընդունել որպես նախագահ՝ ի շահ պետության։ Ինչպե՞ս դա կմեկնաբանեք։
-Նախ՝ իր ելույթից բացարձակապես չի բխում, թե ինչու են իրենք ընդհանրապես Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը պահանջում, որովհետև այդ պահանջը բոլորովին չի համապատասխանում իր ելույթի բովանդակությանը։ Շատ հստակ է, որ, ընդհանուր առմամբ, գործընթացը չխանգարելու նպատակով է։ Իրենք հիմա շատ անտրամաբանական վիճակում են հայտնվել։ Մենք այս պահին իշխանափոխության հնարավոր սցենարի մասին ենք խոսում. երբ ամեն ինչ ավարտվի, և որևէ կերպ հնարավոր չլինի շտկել, բնականաբար, իշխանափոխությունն է մնալու միակ ճանապարհը։ Հիմա նա նաև զուգահեռ իշխանափոխության մասին է սկսել ավելի հստակ արտահայտվել, բայց, ըստ էության, դուրս է գալիս, որ մե՛նք չենք պահանջում այսօր հրաժարական, որ հնարավորություն տանք այսօրվա բանակցողներին հետ կանգնել այս գործընթացից։ Դա է հիմնական մեխը, իսկ իրենք, փաստորեն, պահանջում են, որ Սերժ Սարգսյանը հանկարծ հետ չկանգնի։ Անտրամաբանական մի իրավիճակ է. հանկարծ հետ չկանգնի, որովհետև կսրվի ներքին իրավիճակը, և երբ դրան գումարվում է նաև այն, որ սա մեծ նվեր կլինի Սերժ Սարգսյանին՝ դրսում իր դիրքերն ամրացնելու, պարզ է դառնում, որ այստեղ կա նեղվածություն այն բանից, որ ինքը շատ էր երազում նույն բանը կատարել։ Հիմա այն, ինչ որ ինքն էր ուզում անել, անում է Սերժ Սարգսյանը, և իրենց հակադրությունն այդ նեղվածության պատճառով է, որ տեղի ունի։ Մնացած որևէ խնդրում պարզ չէ, թե, ի վերջո, Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ինչո՞ւ է պահանջում Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը։ Կա մի ավելի վտանգավոր խնդիր, որը բարձրացվում է պարոն Տեր-Պետրոսյանի կողմից՝ պատմական իրավունքի հարցը։ Դա գալիս է նորից նույն այն շարքից, որ պատմությունը գիտություն չէ, ազգային գաղափարախոսությունը կեղծ կատեգորիա է և այլն։ Այդ նույն շարքի տրամաբանության մեջ է, որ պատմական իրավունք հասկացություն չկա, դա քաղաքական կատեգորիա չէ և այլն։ Եթե դա այդպես է, նախ անհասկանալի է, թե թուրքերն այդ ժամանակ ինչո՞ւ են ցանկանում, որ մենք հրաժարվենք այդ իրավունքից։ Երևի տեղյակ չեն թուրքերը, որ մեզ չեղած բանից են ուզում զրկել, որովհետև արձանագրության հիմնական մեխերից մեկը հենց սահմանների հետ կապված հարցն է, որի մասին Դավութօղլուն շատ հստակ արտահայտեց իր տեսակետը՝ հիշատակելով նաև Սևրի դաշնագիրը։ Բացի դրանից, այդ 100-ից ավելի երկրները, որ սահմանային վեճեր ունեն ու չեն հրաժարվում փոխադարձ պահանջներից, երևի նույնպես դա չեն հասկացել, որովհետև եթե պատմական իրավունք գոյություն չունի, անիմաստ է այդ վեճերը պահպանելը։ Սակայն ամենավտանգավորն այն է, որ եթե պատմական իրավունք չկա, ուրեմն ընդհանրապես իրավունք չկա, որովհետև այսօրվա իրավունքը վաղը պատմական իրավունք է դառնում, և պետք է առաջնորդվել այն տրամաբանությամբ (երևի ինքն այդպես է պատկերացնում միջազգային նորմերը), որ սուտ են այսօրվա գործող միջազգային նորմերը, որովհետև չեն հենվում ուժի իրավունքի վրա, այլ հենվում են իրավունքի ուժի վրա, և դրա համար են խուսափում երկակի ստանդարտներից, փորձում են այդ տրամաբանության մեջ կառուցել միջազգային հարաբերությունները։ Դա, իհարկե, նոր խոսք է։ Բնականաբար, ես հասկանում եմ, որ սրա նպատակն այն է, որ պետք է ինչ-որ ձևով բացատրվի պասիվությունը, որ այս ընթացքում ՀԱԿ-ն ուներ, և դա փորձել է բացատրել իրեն հեռատես քաղաքականության մեջ տեսնելու քաղաքականությամբ, բայց հիմքում նույնն է՝ հաճոյանալ դրսին նրանց հնարավոր աջակցությունը չկորցնելու համար, որովհետև, ըստ էության, այսօր ով հակադրվում է այս կուրսին, այո՛, ինչ-որ տեղ նաև դրսի խեթ հայացքներին է արժանանում, որովհետև բոլորին սա ձեռնտու է՝ բացի հայ ժողովրդից և, բնականաբար, այդ իմաստով պասիվությունը բացատրելու այս ձևն է ընտրել, ինչն ուղղակի անհասկանալի է։ Պասիվության բացատրության այս մեթոդը, կարծում եմ, ավելի պարզ է դարձնում, և այդ ելույթի մեջ ես նաև դրականն եմ տեսնում, որովհետև այդ գործընթացն, ըստ էության, երկրում նոր իրավիճակ է ստեղծում, ընդդիմության իրական գիծը գաղափարական է դառնում, ինչն, իհարկե, ձեռք չի տալիս ՀԱԿ-ին, որովհետև գաղափարական գծի առումով նա որևէ տարբերություն չունի այսօրվա իշխանություններից, և, բնականաբար, արդեն խնդիր ունի բացատրելու, թե ինքն իսկապես իրակա՞ն ընդդիմություն է, թե՞ ոչ։
Զրույցը վարեց Վախթանգ Մարգարյանը